Tarifi: Şâri´in kat´î şekilde terkini talep ettiği şeydir[1]. Terkin kat´î şe­kilde talep edilmesi ya "Allah ahş-verişi helâl faizi haram kıldı." (Bakara: 2/275); "Anneleriniz size haram kılındı" (Nisa: 4/23), "Kadınlara zorla miras olmanız size helal olmaz" (Nisa: 4/193); "Gönül rızası ile olmadıkça hiç bir müslümanın malı helal olmaz" ayet-i kerime ve hadisi şeriflerinde olduğu gibi "haram kılındı, helal olmaz" gibi haram kılındığına delâlet eden bir fiil sîğa-sıyle veya "Zinaya yaklaşmayın." (İsra: 17/32); "Çocuklarınızı öldürmeyin" (İsra: 17/31) ayetlerinde olduğu gibi katiyyete delâlet eden nehiy siğasıyle veya "O halde pislikten, putlardan sakının, yalan sözden kaçının." (Hac: 22/30); "Şarap, kumar, dikili taşlar, fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir, bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz." (Maide: 5/90) ayetlerinde olduğu gibi yine katiyyete delâlet eden kaçınıp uzak durmayı ifade eden emir siğasıyle; veya "haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş tıkınınış olurlar, zaten onlar alevlenmiş ateşe gireceklerdir." (Nisa: 4/10), "Hırsız erkek ve kadının ellerini kesin." (Maide: 5/138), "Namuslu kadınlara zina isnadında bulunup sonra dört şahit getiremeyenlere seksener sopa vurun." (Nur: 24/4) ayet-i kerimelerinde olduğu gibi yapılan fiile ceza terettüp ettirilmesiyle anlaşılır.

Çeşitleri: Haram, lizâtihî ve liğayrihî olmak üzere iki kısma ayrılır[2]

1- Haram lizâtîhî: Zina, hırsızlık, abdestsiz namaz kılma, murdar hayvan eti yeme, mahremi nikahlama, içki içme, hınzır eti yeme, haksız yere adam öl­dürme, batıl yollarla insanların malların yeme... gibi bizzat fiilin kendisinde bir mefsedet bulunması sebebiyle sâri tarafından doğrudan haramlığına hükmedi­len şeydir.

Hükmü: Bu hiç bir şekilde meşru değildir, mükellef yaparsa bâtıl olarak vâki olur. Buna göre meselâ zina neseb ve mirasın sübûtu için bir sebep olmaz. Aynı şekilde mahrem ile nikahlanma nesebin ve mirasın hırsızlık mülkiyetin sübûtu için bir sebep olamaz. Abdestsiz namaz batıldır, murdar hayvan satışı bâtıldır. Batılın üzerine hiç bir hüküm terettüp etmez.

2- Haram liğayrihî: Bu, aslında meşru olup ona ânz olan bir vasıftan dolayı haram olan şeydir. Meselâ, gasbedilen evde namaz kılma, hileli satış, cuma için ezan okunduğu sırada yapılan satış, bayram günü oruç tutma, iftar etmeden peşpeşe oruç tutma, hülle nikahı, bîd´î talâk... gibi arızî bir vasıftan dolayı haram kılınan ameller liğayrihî haramdır. Yani fiilin kendisi haram değildir ancak mefsedet veya mazarrat getiren haricî bir sebepten dolayı haram kılınmıştır.

Hükmü: Asıl ve zatı meşru, vasfı gayri meşrudur. Bu Hanefîlere göre şer´î bir sebep olur ve üzerine neticeleri terettüp eder. Meselâ gasbedilen bir elbise ile kılman namaz sahihtir ve bu farz sakıt olmuştur, ancak o kişi günah­kardır. Çünkü gasb fiilini işlemiştir. Faizli ve fâsid bir şartla yapılan satış fâsiddir batıl değildir. Yani kabzedildiği zaman her iki bedel akdi yapanların mülkü olur. Ancak bu habis bir mülkiyettir, sâri´ nehyettiği için fesad sebebinin bu mülkiyetten izâlesi vacibdir.

Bir hüküm ifade etmesinin sebebi şudur: Burada haramlık arizî bir vasıf­tan dolayıdır, amelin rükünleri var oldukça asıl sebebe bir halel gelmez ancak vaasfına gelir. Lizâtîhî haram da ise rüknünü veya şartlarından birini kaybet­mesinden dolayı sebebin aslına da vasfına da halel gelir, dolayısıyle meşru ol­maktan çıkar. "Asıl": Akdin rüknüne yani sigasına veya üzerine akid yapılana veya akid yapanların ehliyetine taalluk eden şeydir. "Vasıf" ise satılan malın veya semenin belirsiz olması veya bir akdin iki akid ihtiva etmesi veya ribevî mallarda fazlalık bulunması gibi akdi ikmal eden tâli hususlara taalluk eden şeydir.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] el-Minkâc maa Şerhi´l-I´snevîıl/60; el-Medhal ilâ Mezhebi Ahmed: s.62.

[2] et-Telvîlı ale´t-Tavzîh: 2/126; Mirâtü´l-Usûi. 2/394.