97- Hanbeli Fıkhı Beş Asla Dayanır:

İbni Kayyım, İmam Ahmed in fetvalarında beş asla dayandı­ğını söyler. Birincisi: Nasslardır. Nass buldu mu, onunla fetva verir, başka bir şeye bakmaz. Nassı sahabe fetvalarından önde tutar. İbni Kayyım, nassa bakarak sahabe fetvalarını terkettiğine dair ör­nekler verir. Şöyle ki: «Hamile kadının vefat iddeti hamileliğin sona ermesiyle biter, diyor. Ve Eb´adül-eceleyn yani namılle vefat müd­deti hangisi daha uzun sürerse, onu bekletmiyor. Bunda Eslemiyye Hadisini alıyor, Abdullah İbni Abbas ve bir rivayete göre Hz. Ali´nin fetvasını almıyor. Yine ihtiiaf-ı din mirasa mani olduğu halde, Müslümanı, Müslüman olmıyana mirasçı yapan Muâz, ve Muâviye kavillerini, mirasa mani olan Hadisten dolayı almıyor.»[1]

İkinci Asıl: Sahabenin vermiş olduğu fetvalardır. Sahabe fet­vası varsa ve ona muhalif birşey de yoksa, onunla fetva verir, başka bir delil aramaz. Burada icmâ´ aramaz, parlak bir tabirle; buna karşı olan birşey bilmem, der. Buna uyarak kölenin şahitliğini kabul eder, bunu Enes rivayet eder. Bu konuda şöyle der: «Kölenin şahitliğini reddeden birini bilmiyorum.»[2]

Üçüncü Asıl: İbni Kayyım´tn dediği beş asıldan biri de sahabe kavillerinde ihtilaf varsa, o zaman kitap ve sünnete en yakın veya yatkın olanını seçer, onların kavlinin dışına çıkmaz. Eğer seçme yolu bula­mazsa, o zaman ihtiiafı nakleder. İshak ibni İbrahim Hânî der ki: «Ebû Abdullah´a sordular: Bir kimse kavmi arasında bulunur, ihtilaflı bir şey sorarlarsa ne yapar? Cevap verdi: Kitap ve Sünnete uygun cevap verir, bu ikisine uyar bir cevap bulamazsa, susar.»[3]

Dördüncü Asıl: Mürsel ve zayıf Hadisi delil alır, bunu kıyasa tercih eder. Zayıf Hadisten muradı, batıl, münker olan veya rivayetinde müttehem biri bulunan Hadis değildir. Öylesini almaz, ibni Kayyım´ın dediğine göre, bu aslı ulemadan biri çoğu almıştır. Ebû Hanife, Malik, Şafiî bunlardandır. Bunu, bu asılları beyan ederken tartışaca­ğız.

Beşinci Asıl: İbni Kayyım´ın dediği gibi, kıyastır. Bir mes´ele hakkında nass yoksa, sahabe kavli bulunmazsa, Mürsef veya zayıf bir eser yoksa, o zaman kıyasa gidilir, İbni Kayyım´ın dediği gibi, kıyası zaruret halinde alır. Hallâl, Ahmed´den şöyle nakleder: «Ahmed diyorki, Şafiî´ye kıyası sordum, ancak zaruret halinde ona başvurulur, dedi.»[4]

İbni Kayyımın İ´lamül-muvakkıî´nin başında saydığı asıllar bun­lardır. Hanbeiilerin usul kitaplarını, ibni Kayyım´ın diğer kitaplarında yazdıklarını araştıran kimse, bu beş asla bazı ilaveler yapar ve bunları birbiriyle birleştirir.

Birinci asıl nasslardır. Bunlar gerçekten kitap ve sünnettir. Çünkü nass, ya kitaptan veya sünnetten olur. Fakat o, Şafiî´nin daha önce yaptığı gibi bu ikisini bir itibar etti. Ona göre sünnet, Kur´an-ın beyanıdır, unun mücmelini açıklar bir mertebede sayılırlar.

İkinci asıl ile üçüncü asıl birleşir, ihtilaf da etseler, ittifak halinde de olsalar bunlar sahabe kavilleridir, fetvalarıdır.

Dördüncü olarak saydığı asıl ki, Mürsel ve zayıf hidyeti delil almak­tır, bu da nasslara girer. İbni Kayyım de böyle sırayla zikrederken, onu dördüncü göstermesinin elbette açık bir hikmeti var, çünkü Mürsel ve zayıf Hadis, sahabe fetvalarından öne alınmaz, ancak Mütevatir ve sahih olanlar sahabe fetvasından önce gelir. Fakat bu, onların nasslar tabirine girmesine mani değildir. Gerçekte sünnet kelimesi Ahmed´e göre: Mütavatir ve sahih Hadislere, sahabe fetvalarına, mürsel ve zayıf Hadislerin hepsine şamildir. İbni Kayyım´ın beş saydığı bu asılları dört gösterebiliriz: Kitap, Sünnet, Sahabe fetvaları ve kıyas.

Bazı usulcuların zikrettiği ve Ahmed´e nisbet olunan ve ulema arasında Ahmed´in usulünden sayılan şunları da onlara ilave etmeliyiz: İstishab, Masalını Mürsele, Seddi-zerayi... Hanbeli kitapları icma´dan bahsederken, şafiî´nin sözünü andırır tarzda konuşuyorlar, öyle ki eğer icma´ varsa, onu delil aldığı anlaşılı­yor, bu söz taşır, icma´ı delil olarak aidimi, yoksa almadı mı, bundan bahsetmemiz gerek. Buna göre İmam Ahmed´in fıkhından ve usulün­den söz ederken: Kitap, Sünnet, İcma1, Sahabe fetvaları, Kıyas, istis­hab, Mesaüh-i Mürsele, Şeddi Zerâi´den bahsedeceğiz. Bu delillerin başı ve dinin temeli olan kitapla başlayalım.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] ibniKayyım. I´larnül-Muvakkıln. c.l, s. 32

[2] Aynı Kaynak.

[3] Aynı Kaynak.

[4] Aynı Kaynak, s.26.